Kunstmatige intelligentie (AI) wordt vaak gepresenteerd als hét magische antwoord op allerlei uitdagingen waarmee gemeenten worstelen. Maar deze technologie is volop in ontwikkeling, onvermijdelijk en potentieel erg krachtig. Bovendien geeft het je als organisatie de kans om werk te maken van je Digitale Transformatie. Binnen organisaties bestaat vaak echter terecht nog terughoudendheid in het gebruik. De technologie vraagt hier ook om; vooral bij toepassingen die dienstverlening raken. Tegelijkertijd kunnen we AI niet negeren. De vraag is dan ook niet óf je als gemeente AI gaat gebruiken, maar hóe je dit verantwoord kunt doen. Als gemeenten hebben we namelijk die unieke zorg en verantwoordelijkheid richting inwoners. Onderstaand stappenplan helpt je op weg aan de hand algemene handvatten én van mooie voorbeelden van collega-gemeenten. Alle hieronder genoemde hulpmiddelen zijn gratis te downloaden en te delen via onderstaande button
Stap 1: Ontwikkel een duidelijke AI-strategie en visie
Zoals vrijwel met alle ontwikkeling: Een heldere visie en strategie voor AI binnen de gemeente is alles!. Dit begint met de vraag: welke specifieke problemen willen we aanpakken en is AI daarvoor de juiste oplossing? Gemeente Eindhoven pakte dit aan met hun ‘AI Innovation Partnership ’ uit 2022. Dit is een samenwerkingsverband waarin maatschappelijke doelen centraal staan, in plaats van technologie. De partners ontwikkelen gezamenlijk oplossingen en delen verantwoordelijkheid voor de gevolgen.
Algemeen hulpmiddel: AI-Strategiecanvas
Dit canvas helpt gemeenten om strategische keuzes te structureren en AI alleen daar in te zetten waar het echt waarde toevoegt.
Stap 2: Verankeren van ethische principes in concrete praktijken
AI-systemen zijn niet neutraal. Ze weerspiegelen de waarden, vooronderstellingen en keuzes van hun makers. Zonder expliciete ethische kaders kunnen AI-systemen bestaande ongelijkheden versterken. De toeslagenaffaire is een pijnlijk voorbeeld van systematische onrechtvaardigheid, institutionele vooringenomenheid en levens die ontsporen door misclassificaties. De gemeente Eindhoven ontwikkelde een ‘AI Ethisch Raamwerk’ met zeven kernwaarden: mensgericht, inclusief, transparant, controleerbaar, eerlijk, veilig en duurzaam. Ze betrokken hierbij 150 Eindhovenaren via een burgerberaad.
Algemeen hulpmiddel: het Ethische Impact Assessment (EIA)
Het Ethische Impact Assessment (EIA) helpt gemeenten om niet te blijven hangen in abstracte principes, maar deze te vertalen naar concrete ontwerpkeuzes en beoordelingscriteria.
Stap 3: Ontwikkel robuuste governance-structuren
Adequate controle op AI-systemen is niet onderhandelbaar. Dit moet te allen tijde gebeuren.
Gemeente Utrecht: AI Control Board
Gemeente Utrecht richtte een 'AI Control Board' op die alle AI-toepassingen beoordeelt voordat ze worden geïmplementeerd. In hun eerste jaar keurden ze één toepassing af vanwege onacceptabele risico's – precies wat zo'n controlemechanisme moet doen.
Algemeen hulpmiddel: AI Governance Piramide
De AI Governance Piramide helpt gemeenten bij het organiseren van verschillende verantwoordelijkheidsniveaus, van bestuurlijke kaders tot technische implementatie, zodat verantwoordelijkheden niet tussen wal en schip vallen.
Stap 4: Investeer in kennis en vaardigheden
AI is complex, en zonder adequaat begrip kunnen medewerkers niet kritisch omgaan met deze technologie.
Gemeente Arnhem: basistraining en intensieve coaching
Gemeente Arnhem investeerde in een breed opleidingsprogramma waarbij alle 800 medewerkers basistraining ontvingen, en 120 medewerkers intensieve coaching kregen. Dit zorgde niet alleen voor hogere acceptatie, maar ook voor betere vragen en kritische reflectie bij AI-implementaties.
Algemeen hulpmiddel: AI-Kennispaspoort
Het AI-Kennispaspoort helpt gemeenten om benodigde competenties systematisch te ontwikkelen op verschillende niveaus in de organisatie.
Stap 5: Start met laagrisico toepassingen met duidelijke meerwaarde
Begin klein en beheersbaar, met toepassingen die weinig risico's kennen en duidelijke waarde toevoegen.
Gemeente Breda: voorspellend model voor KCC-bezetting
Gemeente Breda illustreert dit met hun voorspellend model voor KCC-bezetting – een intern ondersteunend systeem waarbij geen ingrijpende besluiten over inwoners worden genomen. Met 25% kortere wachttijden en 10% lagere personeelskosten was de meerwaarde direct aantoonbaar.
Algemeen hulpmiddel: AI Portfolio Prioriteringsmatrix
Deze matrix helpt gemeenten om bewuste keuzes te maken over welke initiatieven de moeite waard zijn, en welke te hoog risico met zich meebrengen.
Stap 6: Zorg voor volledige transparantie en uitlegbaarheid
Inwoners hebben recht te weten hoe algoritmes beslissingen beïnvloeden die hen raken.
Gemeente Utrecht: publiek Algoritmeregister
Gemeente Utrecht introduceerde een publiek ‘Algoritmeregister’ dat alle gebruikte algoritmes documenteert, en een "Sensorenregister" dat inzicht geeft in welke sensoren waar geplaatst zijn en welke data ze verzamelen. Dit zorgt voor vertrouwen en stelt inwoners in staat AI-toepassingen kritisch te volgen.
Algemeen hulpmiddel: Algoritmeregister Template
Dit template biedt gemeenten een standaardformaat dat zorgt dat er geen belangrijke informatie wordt weggelaten.
Stap 7: Anticipeer op juridische ontwikkelingen
Het juridische landschap rond AI is volop in ontwikkeling. De Europese AI Act zal strenge eisen stellen aan ‘hoog-risico’ AI-systemen, waaronder veel gemeentelijke toepassingen vallen.
Gemeente Utrecht AI Act Readiness Assessment
Gemeente Utrecht liep hierop vooruit met een ‘AI Act Readiness Assessment’ dat in kaart bracht welke aanpassingen nodig zijn.
Algemeen hulpmiddel: AI Act Compliance Checklist
Deze checklist helpt gemeenten om niet verrast te worden door nieuwe regelgeving en tijdig aanpassingen door te voeren.
Stap 8: Zoek samenwerking en deel kennis
Geen enkele gemeente hoeft het AI-wiel alleen uit te vinden. Door samen te werken kunnen gemeenten kennis delen, kosten spreiden en van elkaars fouten leren.
Noord-Brabant: ruimtelijke planningtool
In Noord-Brabant werkten vijf gemeenten samen aan een ‘ruimtelijke planningtool’ die verschillende beleidsdoelen in samenhang analyseert.
Algemeen hulpmiddel: Samenwerkingsmodel Kieshulp
Deze tool helpt gemeenten bij het kiezen van de meest geschikte samenwerkingsvorm, van informele kennisuitwisseling tot gezamenlijke ontwikkelprojecten.
Stap 9: Evalueer impact en leer continu
AI-systemen gedragen zich vaak anders in de praktijk dan in een testomgeving. Continue monitoring en evaluatie zijn noodzakelijk om onbedoelde effecten vroegtijdig te signaleren.
Gemeente Utrecht: adaptieve strategievorming
Gemeente Utrecht implementeerde een adaptieve strategievorming met systematische omgevingsmonitoring en periodieke updates.
Algemeen hulpmiddel: Adaptieve AI Strategiemethode
Deze methode biedt gemeenten handvatten om met de inherente onzekerheid van AI om te gaan en bij te sturen waar nodig.
Stap 10: Democratiseer AI en zorg voor inclusiviteit
Bij alle technologie blijft de hoofdvraag: dient het alle inwoners of slechts degenen die al bevoorrecht zijn?
Gemeente Amsterdam: Inclusieve AI Toolkit en AI Participatieraamwerk
Gemeente Amsterdam introduceerde een ‘Inclusieve AI Toolkit’ gericht op het identificeren en mitigeren van bias in algoritmes, en een ‘AI Participatieraamwerk’ dat structureert hoe belanghebbenden worden betrokken. Juist bij groepen die in het verleden slachtoffer werden van systematische vooroordelen – denk aan de toeslagenaffaire – is extra zorgvuldigheid geboden.
Algemeen hulpmiddel: Participatiematrix
Deze matrix helpt gemeenten om verschillende vormen van betrokkenheid te organiseren, van meedenken tot meebeslissen.
Vooruitgang met voorzichtigheid
Kortom, de AI-transitie binnen gemeenten is niet zozeer een technisch project, maar vooral een maatschappelijke transformatie. Het vereist naast technische implementatie ook kritische reflectie, democratische controle en voortdurende waakzaamheid. Verantwoord gebruik van AI vraagt om een balans waarbij we:
· Innovatie omarmen, maar niet ten koste van publieke waarden
· Efficiëntie nastreven, maar niet ten koste van zorgvuldigheid
· Kansen benutten, maar tegelijkertijd risico's niet negeren
· Schaal zoeken, maar ook lokale autonomie respecteren
· Vooruitkijken, maar hierbij wel de lessen uit het verleden meenemen
Zoals de toeslagenaffaire ons pijnlijk leerde, kunnen zelfs goedbedoelde systemen grote schade aanrichten wanneer algoritmes zonder voldoende waarborging worden ingezet. Door bewust en zorgvuldig te werk te gaan, kunnen gemeenten ervoor zorgen dat AI daadwerkelijk een positieve kracht wordt in onze samenleving.